„Przegląd Psychologiczny”
1989, t. XXXII, nr 1
PL ISSN 0048-5675
s. 227 - 239

Waldemar FRĄCKIEWICZ

DEPRYWACJA POTRZEB W SYTUACJI PRZEOBRAŻEŃ EKOLOGICZNYCH

Summary

Człowiek żyje i rozwija się w kontakcie ze swoim otoczeniem, zarówno społecznym, jak i przyrodniczym. Forma i funkcjonowanie istoty ludzkiej w dużej mierze zdeterminowane są przez relacje jej filogenetycznych przodków ze środowiskiem przyrodniczym, przekazane w dziedziczeniu genotypowym. Dzięki dziedziczeniu kulturowemu, społecznej organizacji człowiek posiada zdolność wprowadzania bardzo dużych zmian w zastane środowisko. Zmiany te, w założeniu, mają stwarzać człowiekowi warunki większego komfortu. Motywowane wybranymi potrzebami, bez uwzględniania ich różnorodności, mogą stać się czynnikiem obniżającym ten komfort.

Człowiek nie ma wrodzonych mechanizmów hamowania, modyfikowania swojej ingerencji w środowisko. Aby ingerencja ta była skuteczna, a więc korzystna dla człowieka, musi być wyposażona w kulturowy mechanizm jej kontroli, opierający się na możliwie pełnej znajomości funkcjonowania wielkiego systemu człowiek-świat.

Sozopsychologia - dział psychologii zajmujący się związkami człowieka z przeobrażonym przez niego środowiskiem – może być elementem serwomechanizmu takiego systemu, zapewniającego mu homeostazę, z uwzględnieniem najkorzystniejszych warunków dla osoby ludzkiej.

Znany jest wpływ przeobrażeń industrialno–ekologicznych na zdrowie somato-psychiczne człowieka. Siła tych związków znalazła odbicie m.in. w chorobach cywilizacyjnych spowodowanych tempem i zakresem zmian środowiska. Zdrowie psychiczne, pośrednio somatyczne oraz funkcjonowanie całości psychofizycznej zależne jest również od bezpośrednich psychicznych związków z otoczeniem. Świadomość ważności środowiska jest wprost proporcjonalna do stopnia zagrożenia ekologicznego (Pietrulewicz, Zaleski, 1984). Środowisko, pole ludzkich zewnętrznych potencjalności (działań), jest świadomie lub podświadomie odbierane jako swoiste „zwierciadło” człowieka (Biela, 1986).

W dwukierunkowej relacji człowiek-środowisko ma miejsce sprzężenie zwrotne. Utrata kontroli nad zmianami środowiska, nad jego degradacją prowadzi do poczucia alienacji, obniżenia obrazu siebie, zahamowania tendencji do samoaktualizacji i zachwiania sensu życia (Biela, Juros, Oleś, 1984)

CEL, METODA I TECHNIKA BADAŃ

Powiązania człowieka z otoczeniem mogą uwidaczniać się w potrzebach psychicznych jako wyznacznikach tych relacji. Celem przedstawianych badań jest poznanie tych powiązań przez analizę potrzeb zaspokajanych w środowisku naturalnym i deprywowanych pod wpływem przeobrażeń industrialno – ekologicznych.

Eksperymentalna technika badania deprywacji potrzeb skonstruowana została na podstawie teoretycznych metod projekcyjnych (Sęk, 1983). Zmienną niezależną w przeprowadzonym eksperymencie jest zestaw zdjęć. Zdjęcia oraz instrukcja mają pomóc badanemu w projekcyjnym przeniesieniu się do środowiska podobnego do sfotografowanego. Zmienną zależną są reakcje na piśmie osób badanych, mające ujawniać ich potrzeby w środowisku naturalnym i deprywację tych potrzeb pod wpływem przeobrażeń industrialno – ekologicznych.

Technika badawcza składa się z dwóch części. W pierwszej badany otrzymuje zestaw 5 fotografii środowiska naturalnego, w części drugiej - środowiska przemysłowego. Do obydwu zestawów zdjęć dołączona jest taka sama instrukcja: ,,Wyobraź sobie, że znajdujesz się w otoczeniu przedstawionym na zdjęciach. Przyjrzyj się tym zdjęciom. Pobądź myślą w takim otoczeniu i podobnym, w którym byłeś lub w którym mógłbyś się znaleźć. Napisz o swoich wrażeniach, przeżyciach, odczuciach ... towarzyszących Twojej obecności w takim otoczeniu. Skorzystaj z początków zdań zaproponowanych na kartce.

Tu jest …
Tu jestem …
Tu się czuję …
Tu jest mi …
Tu mam …
Chciał(a)bym …
Brak mi …
Mam za dużo …
Mam za mało …
Tu myślę o …
Tu myślę, że …
Pragnę …
Postanawiam …
Przypominam sobie …
Czuję …

 

Ostateczna wersja instrukcji, początki zdań oraz fotografie ustalone zostały po badaniach próbnych (15 osób), w wyniku których zwrócono uwagę na: optymalizację czasochłonności badania przez ukierunkowanie wypowiedzi na potrzeby, odwołanie się do bezpośrednich doświadczeń badanego oraz antycypacji zdarzeń możliwych, zwiększenie różnorodności zdjęć (przestrzeń, niebo, fauna) i wprowadzenie w nie postaci ludzkiej, ułatwiającej identyfikację z osobą obecną w danym środowisku i projekcję badanego.

Część pierwsza z I zestawem zdjęć zmierza do ujawnienia potrzeb psychicznych zaspokajanych w kontakcie ze środowiskiem naturalnym. Część druga z II zestawem zdjęć nastawiona jest na ujawnianie deprywacji potrzeb w środowisku przeobrażonym przez przemysł. Obydwa zestawy czarno – białych zdjęć z instrukcją mają format 48 x 26 cm.

Badano przypadkowo spotkane osoby siedzące na ławce, czekające na autobus, w schronisku turystycznym, świetlicy, szkole, kawiarni, domu prywatnym itp. Rejestrowano wiek, płeć, miejsce zamieszkania (wieś z dala od przemysłu – ośrodek przemysłowy). Przebadano 48 osób – takich, że rozkład ich liczebności według wymienionych klas był równomierny.

WYNIKI BADAŃ

Na podstawie analizy wypowiedzi osób badanych ustalono listę potrzeb zaspokajanych w środowisku naturalnym i deprywowanych pod wpływem przeobrażeń industrialno – ekologicznych (zob. tab.1).

Liczebności osób ujawniających określone potrzeby zaspokajane w środowisku naturalnym według malejącej kolejności przedstawia tabela 2.

Najczęściej ujawniały się potrzeby związane z regeneracją psychiczną oraz przeżywaniu piękna i ładu. Wystąpiły one u ponad 80% badanych. Grupę zbliżoną pod względem liczebności (36 – 50 %) stanowiły potrzeby autorefleksji, wolności, przynależności i poczucia siły. Około 25% badanych ujawniło potrzeby związane z rozwojem zainteresowań i potrzeby poznawcze. Potrzeby transcedencji i przestrzeni wystąpiły u mniej niż 15% badanych.

Kolejność deprywacji potrzeb (według malejącej liczebności) w środowisku zdenaturyzowanym przedstawia tabela 3.

Najczęściej deprywowane były potrzeby związane z regeneracją psychiczną i potrzeby przeżywania piękna i ładu (u ponad 70% badanych). Poczucie siły deprywowane było u ponad połowy osób, a potrzeby wolności, jak i przynależności u około jednej trzeciej. U jednej czwartej osób deprywowana była potrzeba przestrzeni. W mniejszym stopniu deprywowane były potrzeby poznawcze i autorefleksji. Nie ujawniły się natomiast deprywacje potrzeb związanych z rozwojem zainteresowań i potrzeby transcedencji.

Dla ustalenia powiązań między potrzebami zaspokajanymi w środowisku naturalnym a ich deprywacją w środowisku przemysłowym porównano liczebności z tabel 2 i 3, tworząc ilorazy tych liczebności dla poszczególnych potrzeb i ich deprywacji oraz porządkując ich kolejność według malejącej wielkości tych ilorazów. Przedstawia to tabela 4.

 

Tabela1. Lista potrzeb z egzemplifikacją ujawnień ich zaspokojenia i deprywacji

Potrzeby	Typowe wypowiedzi badanych ujawniające
	zaspokojenie	deprywacje
Związane z regeneracją psychiczną       Poznawcze   Przeżywania piękna i ładu   Rozwoju zainteresowań   Autorefleksji   Wolności   Poczucia siły   Przestrzeni   Transcendencji   Przynależności	jestem spokojny jest mi dobrze przyjemnie   chciałbym to poznać   pięknie   uprawiać turystykę   myślę o sobie   jestem wolny   czuje się zdobywcą   mam nieograniczoną przestrzeń   przypomina sobie o Bogu   jestem  z kimś	jestem chora zmęczony przygnębiony   nic ciekawego   brzydko   -   mam za dużo czasu dla siebie   pozbawiona swobody   brak mi sił   brak mi przestrzeni   -   czuję się opuszczony

 

Tabela 2. Liczebności osób ujawniających określone potrzeby zaspokajane w środowisku naturalnym

Potrzeby zaspokajane	Liczebności
Związane z regeneracją psychiczną Przeżywania piękna i ładu	47 41
Autorefleksji Wolności Przynależności Poczucia siły	24 21 20 18
Związane z rozwojem zainteresowań Poznawcze	12 11
Transcendencji Przestrzeni	7 3

Tabela 3. Liczebności osób ujawniających deprywację potrzeb w środowisku przemysłowym

Potrzeby deprywowane	Liczebności
Związane z regeneracją psychiczną Przeżywania piękna i ładu	46 34
Poczucia siły	25
Wolności Przynależności Przestrzeni	17 17 11
Poznawcze Autorefleksji	4 4
Związane z rozwojem zainteresowań Transcendencji	0 0

Tabela 4. Kolejność potrzeb ilorazów liczebności osób z ich deprywacją w stosunku do liczebności osób z ich zaspokojeniem

Potrzeby	Liczebność osób z deprywacją
	Liczebność osób z zaspokojeniem
Przestrzeni	3,67
Poczucia sił	1,39
Związane z regeneracją psychiczną Przynależności Przeżywania piękna i ładu Wolności	0,98 0,85 0,81 0,81
Poznawcze Autorefleksji	0,36 0,17
Związane z rozwojem zainteresowań Transcendencji	0 0

Według wielkości w ten sposób ustalonych ilorazów można wydzielić grupy potrzeb: o ilorazach zbliżonych do jedności (związane z regeneracją psychiczną, przynależności, przeżywania piękna i ładu, wolności), mniejszych od jedności, ale nie równych zeru (poznawcze, autorefleksji), równych zero (związane z rozwojem zainteresowań, transcendencji) oraz znacznie większych od jedności (przestrzeni). Potrzeba poczucia siły według tych wyników znalazła się na granicy wartości zbliżonych do jedności i znacznie większych od 1.

Statystyczna analiza czynników kontrolowanych  (wiek, płeć, miejsce zamieszkania) za pomocą Testu chi2 nie ujawniła ich zasadniczego wpływu na badane potrzeby i deprywacje (patrz: Frąckiewicz, 1986).

 

DYSKUSJA WYNIKÓW

Pogrupowanie potrzeb według liczebności może wskazywać nie tylko na ich współwystępowanie, ale i na powiązania treściowe i podobieństwo pól ich zaspokajania oraz wzajemną stymulację. Potrzeby związane z regeneracją psychiczną (wśród nich: potrzeby bezpieczeństwa, redukcji napięć lękowych, intymności, wypoczynku, relaksu, przeżywania beztroski, marzycielstwa, fantazjowania) ujawniają się i są zaspokajane w podobnym stopniu, co potrzeby przeżywania piękna i ładu (stałości praw przyrody, celowości zjawisk i procesów przyrodniczych, związków, analogii człowiek-przyroda). Przeżywanie analogii człowiek-przyroda poza warstwą świadomą ujawnić się może również w podświadomych mechanizmach identyfikacji i projekcji. Przeżycie obiektywnego, zewnętrznego piękna, harmonii, ładu jest wprowadzeniem takiego samego porządku do świata wewnętrznego człowieka w momencie bezpośredniego kontaktu z takim przedmiotem zewnętrznym. Tego rodzaju przeżycie może wywołać trwałą modyfikację w strukturze i funkcjonowaniu osoby. Osobie o wewnętrznym ładzie łatwiej jest postrzegać harmonię w swym otoczeniu oraz z tym otoczeniem współgrać. W takich warunkach może zaistnieć sprzężenie zwrotne dodatnie, powodujące wzrost ładu wewnętrznego i współbrzmienia z otoczeniem, harmonii systemu człowiek – środowisko. W skrajnych wypadkach sprzężenie takie może doprowadzić u niektórych osób do przeżycia mistycznego zjednoczenia z naturą.

            Odczuwanie stałości praw przyrody, w której życiu się uczestniczy, przewidywalność przyszłości mogą powodować wzrost poczucia bezpieczeństwa, redukcję napięć lękowych.

Autorefleksja w harmonijnym otoczeniu przyrody może dostarczać satysfakcji z pozytywnej samooceny. Pozytywna samoocena pozostaje w silnym związku z zaspokajaniem potrzeb przynależności, poczucia siły, wolności. Potrzeby te działają na siebie stymulująco, a wraz z autorefleksją są konieczne w dynamicznym rozwoju osobowości, uwzględniającym równiż intensywność  jakość kontaktów z otoczeniem. Rozwój osobowości w kontakcie z otoczeniem możliwy jest razem z zaspokajaniem potrzeb poznawczych i rozwojem zainteresowań stymulowanych przez środowisko.

            Przeżywanie poczucia nieograniczonej przestrzeni związane jest z potrzebą transcendencji. Człowiek odczuwający harmonię systemu ja – świat przekracza (transcenduje) granicę między własną osobą a resztą świata. Pojęcie transcendencji należy do podstawowych pojęć psychologii humanistycznej, gdzie zwraca się uwagę na potrzebę przekraczania i poszerzania granic własnej osobowości (Togeson, 1982). Analiza funkcjonowania człowieka w kontakcie z przyrodą daje perspektywę wzbogacania treści pojęcia transcendencji o wymiar środowiska przyrodniczego.

            Według koncepcji psychoanalitycznej w zespoleniu z „matką naturą”, dającym pełne poczucie bezpieczeństwa, można dopatrywać się analogii z okresem życia płodowego i edypalną tęsknotą dziecka do powrotu do łona matki. Siła tych związków ujawnia się w wielu mitologiach i religiach. Nie bez znaczenia wydaje się być to dla rozwoju uczuć patriotycznych.

            Środowisko przeobrażane, bez uwzględniania harmonijnej całości potrzeb człowieka, powoduje deprywację m.in. potrzeby przeżywania piękna i ładu. Filogenetycznie uwarunkowana zdolność przystosowawcza do tempa i zakresu zmian może być za słaba w stosunku do zmian industrialnych. Brak poczucia stałości środowiska, przewidywalności i celowości jego zmian deprywuje potrzebę bezpieczeństwa i redukcji napięć lękowych. Utrzymywanie relacji ze środowiskiem ulegającym zaskakującym zmianom może wpływać na zaburzenie poczucia tożsamości, na uczucia patriotyczne. Ingerencja w środowisko naturalne, na którą nie ma się wpływu, powoduje poczucie zagrożenia, lęk, poczucie bezsilności i braku wolności. Identyfikacja z degradowanym otoczeniem powoduje niską samoocenę i złe samopoczucie. Wskazują na to konkretne wypowiedzi: „tu czuję się chora”, „czuję się staro”, „myślę o śmierci”. Poza najczęściej deprywowanymi potrzebami związanymi z regeneracją psychiczną oraz przeżywanie piękna i ładu dość często deprywowane są potrzeba poczucia siły i związana z nią potrzeba wolności.

            Utworzone ilorazy bliskie jedności świadczą o zbliżonym stopniu zaspokojenia potrzeb w środowisku naturalnym do deprywacji w środowisku przemysłowym. Wskazują na dużą siłę motywacyjną potrzeb ujawniających się niezależnie od stanu i rodzaju środowiska. O ile trudno określić wpływ rodzaju i stanu środowiska na ujawnienie się potrzeb poczucia siły, związanych z regeneracją psychiczną, przynależności, przeżywania piękna i ładu, wolności, o tyle rodzaj i stan środowiska wyraźnie wpływają na ich zaspokojenie albo deprywację (deprywacja w środowisku zdenaturyzowanym). Iloraz mniejszy od jedności świadczy o niskim poczuciu deprywacji potrzeby w środowisku przemysłowym i stosunkowo wysokim stopniu zaspokojenia jej w środowisku naturalnym. Ilorazy mniejsze od jedności wskazują na duży wpływ stymulujący środowiska naturalnego na ujawnianie się potrzeb poznawczych, autorefleksji, związanych z rozwojem zainteresowań i transcendencji. Siła i jakość bodźców płynących ze środowiska przemysłowego mogą zmuszać do koncentrowania się na nich, odwracając uwagę od „ja”, od transcendencji, autorefleksji, niwelując jednocześnie poczucie deprywacji potrzeb autorefleksji, transcendencji, związanych z rozwojem zainteresowań, i w konsekwencji negatywnie wpływają na rozwój osobowości.

            Iloraz znacznie większy od jedności, charakterystyczny dla potrzeby przestrzeni, może wskazywać na subiektywną oczywistość (aż do niezauważenia) zaspokojenia jej w środowisku naturalnym, a poczucie deprywacji w środowisku przemysłowym. Poczucie deprywacji potrzeby przestrzeni może być związane z nieakceptacją środowiska, w jakim się jest, i potrzebą ucieczki z niego. Potrzeba ucieczki była bezpośrednio wyrażona w wypowiedziach badanych, np.: „chcę stąd uciec”. Chęć ucieczki podyktowana była nie tylko nieakceptacją środowiska, lecz również brakiem poczucia siły, wpływu na otoczenie, jego poprawę. Ucieczka, agresja (autoagresja) są reakcjami na frustrację. Autoagresja ujawniła się wypowiedziach badanych nie tylko bezpośrednio, np. „chcę się pociąć”, ale również w obniżonej samoocenie, złym samopoczuciu.

            Długotrwałe stany frustracyjne mogą prowadzić do destrukcji osobowości. Brak pozytywnych związków z otoczeniem, wyobcowanie mogą doprowadzić do poczucia bezsensu własnego istnienia, nerwicy noogennej (Frankl, 1971).

 

WNIOSKI I PROPOZYCJA BADAŃ

Głębsza analiza wyników badań wskazuje na funkcjonowanie mechanizmów projekcji i identyfikacji w kontakcie ze środowiskiem, na dwukierunkową zależność: człowiek – środowisko, oraz na sprzężenie zwrotne. Zauważa się wyraźny wpływ otoczenia na osobowość, na jej możliwości rozwojowe – niekorzystny wpływ środowiska zdenaturyzowanego.

            Podział potrzeb jest postulatem teoretycznym, ułatwiającym analizę osobowości w tym aspekcie, lecz głębsze analizy świadczą o wzajemnym przenikaniu, warunkowaniu, zawieraniu się ich oraz o konieczności traktowania potrzeb, osobowości, systemu człowiek – środowisko jako jedności.

            Przeprowadzone badania wymagają dopełnienia przez badania analogiczne deprywacji potrzeb w środowisku naturalnym oraz zaspokojenia ich w środowisku przemysłowym, a także w środowisku względnie harmonijnej koegzystencji natury i cywilizacji. Badania te ujęłyby całość relacji w tym aspekcie oraz umożliwiłyby pełniejsze poznanie relacji człowiek – środowisko.

            Istotne wydaje się zweryfikowanie hipotezy, czy i w jakiej mierze cywilizacja, zmieniając strukturę zaspokajania potrzeb, izolując zaspokajanie jednych od drugich, zmienia strukturę osobowości. Interesujące byłyby badania oparte na psychologii głębi, dwukierunkowych relacji między środowiskiem a człowiekiem, pozwalające ustalić zależności między typem środowiska, typem osobowości i typem kultury. Ciekawa byłaby odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu kultura jest odbiciem dyskomfortu człowieka w relacji ze środowiskiem naturalnym. Interesujące byłyby również badania osobowościowe uwarunkowań zauważania określonych aspektów środowiska i podejmowania określonego – ważnego i obiektywnie, i subiektywnie – przedmiotu (metody) badań.

            Ciekawą rzeczą jest to, że badacz zajmujący się systemem biosfery łączy w sobie postawę obserwatora z zewnątrz z przynależnością do badanego systemu. Niemożność izolowania przedmiotu od narzędzi i podmiotu poznania jest charakterystyczna dla wielu współczesnych nauk, np. fizyki. „Przedmiotem badania nie jest już natura sama w sobie, lecz natura wystawiona na ludzkie zapytywanie, i w tym sensie człowiek także i tutaj spotyka samego siebie” (Heisenberg, 1979, s. 120).

                                                            BIBLIOGRAFIA

Biela A. (red.), Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, Lublin 1984.

-         Relationships between ecological crisis situations and personality. Artukuł przedstawiony na Thirt European Conference on Personality, Gdańsk, Sept. 1986.

Frankl V. E., Homo patiens, Warszawa 1971.

Frąckiewicz W., Deprywacja potrzeb psychicznych pod wpływem przeobrażeń industrialno–ekologicznych, KUL, Lublin 1986. Nie opublikowana praca magisterska.

Heisenberg W. C., Ponad granicami, Warszawa 1979, 120.

Pietrulewicz B., Zaleski Z., Deprywacja potrzeb, ocena wartości i decyzje w sytuacji zagrożenia ekologicznego, [w:] Biela A. (red.), Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego, Lublin 1984.

Sęk H., Projekcja, procesy poznawcze i wybrane założenia metod projekcyjnych, [w:] Paluchowski W. J. (red.), Z zagadnień diagnostyki osobowości, Wrocław 1983, 127-159.

Tageson C. W., Humanistic psychology: A synthesis, Homewood 1982, The Dorsey Press. 

Waldemar FRĄCKIEWICZ,
DEPRIVATION OF NEEDS IN THE SITUATION OF ECOLOGICAL TRANSFORMATIONS
„Przegląd Psychologiczny”, 1989, t. XXXII, nr 1, s. 227 - 239. PL ISSN 0048-5675
Summary
The needs satisfied in a natural environment and deprived of in an industrial environment were tested with the use of the experimental projection technique, in which photographs of a natural environment (Part 1) and of an industrial environment (Part 2) and uncompleted sentences with instructions were a stimulating situation.
The analysis of the written answers shows that satisfying the needs of experiencing beauty and order in a natural environment, connected with psychic regeneration, and deprivation of them in a non-natural environment, prevailed in almost all those answers. These needs together with the feeling of strength and freedom constitute the greatest motivating power; the degree of satisfying them (but not their presence) is conditioned by the state of the environrnent. The natural environment has a stimulating influence on the needs connected with the development of interests, cognitive needs and transcendency needs.
The results indicate a bidirectional relation man — the environment, functioning in it the mechanisms of projection, identification and feedback, as well as the influence of the environment on the state of a person in general, the person's functioning and development, and a harmful influence of a non-natural environment.

Waldemar FRĄCKIEWICZ - WIDZENIE: INDEX